اهمّیت قضاوت در سیره پیشوایان
معنى وسیع قضاوت، و اهمیت آن
قضاوت به معنى حکم کردن و داورى نمودن بر اساس موازین اسلامى است، به گونهاى که موجب رفع و دفع منازعه و دعوا و مرافعه بین افراد شده، و ناهنجارى و نابهسامانى آنها را به هنجار و سامان دهى تبدیل سازد. و در اصطلاح عبارت است از تشکیل دادگاه و دادرسى و تحقیق و تفحص در راستاى جرمشناسى و معرفى مجرم و حکم به کیفر او بر اساس عدل و رأفت اسلامى و گواهى شهود یا اقرار مجرم به طورى که حق به حق دار برسد و از باطل جلوگیرى گردد. از این رو قاضى باید از شرایط بالاى علم و آگاهى و هشیارى و عدالت و تقوا برخوردار باشد آن گونه که هرگونه تهدید و تطمیع او را از صراط مستقیم حق وحقیقت باز ندارد، و با توجه به همه جوانب و شرایط زمان و مکان، قضاوت کند.
پنج عنصر مقدس تقوا، آگاهى، عدالت، رأفت و هشیارى از ارکان قضاوت است، که اگر یکى از آنها نباشد قضاوت کامل انجام نخواهد شد، لذا از نظر اسلام براى حفظ حریم قضاوت، احکام و آدابى ذکر شده که همه بیانگر اهمیت فوق العاده قضاوت است، مانند: نظارت دقیق به کار قاضیان، نگاه مساوى قاضى به مراجعه کنندگان، هماهنگى قاضى با مرافعه کنندگان در صدا و نگاه و اشاره، پرهیز قاضى از نجوا وسخن در گوشى با افراد در هنگام قضاوت، پرهیز از قضاوت قبل از شنیدن ادعاى مرافعه کنندگان، عدم گرسنگى و تشنگى و
بى حوصلگى و عصبانیت و پرهیز از تلقین گواهان، یاد دادن بعضى از مرافعه کنندگان، تأمّل و دقت در قضاوت و پرهیز از توجه و خطاب بیشتر به بعضى از شاکیان وقص علی هذا ابوالاسود دئلى از دوستان مخلص حضرت على (ع) بود، حضرت على (ع) او را به خاطر لیاقت علمى و معنوى، به عنوان قاضى یکى از مناطق نصب کرد، ولى پس از مدتى او را از این مقام عزل نمود، او به محضر على (ع) آمد و از علّت عزل پرسید، حضرت على(ع) قاطعانه به او فرمود: «در تو خیانتى ندیدم ولى: رأیت کلامک یعلو کلام خصمک؛ دیدم هنگام قضاوت، صداى تو بلندتر از صداى مرافعه کننده است که براى قضاوت به نزد تو آمده است.»[۱]
یعنى نباید صداى قاضى به گونهاى باشد که به صداى متهمین فائق شود و آنها را در تنگنا یا تحت تأثیر قرار دهد.
در مورد وسعت ابعاد قضاوت باید توجه داشت که قضاوت اختصاص به دادگاه و قاضى رسمى و غیر کودکان ندارد، بلکه قضاوت به معانى عام در کوچه و بازار در بین افراد و یا در مجالس عادى در خانهها و یا نسبت به کودکان نیز وجود دارد، بنابراین اگر در مرافعهاى، افرادى نزد اعضاء شورا، یا نزد معتمدین و بزرگان آمدند و وی را حکم قرار دادند و به او گفتند آمدهایم تا مشکل ما به صورت کدخدا منشى حل شود، باید آنان که مرجع قضاوت قرار گرفتهاند، احکام و آداب قضاوت را رعایت کنند و اگر نمىتوانند، حتماً از قضاوت کردن پرهیز نمایند.
براى روشن شدن این مطلب نظر شما را به یک آیه قرآن و یک سخن از امیرمؤمنان على (ع) جلب مىکنیم: در مسأله اختلاف زن و شوهر قرآن مىفرماید: «و ان خفتم شقاق بینهما فابعثوا حکماً من اهله و حکماً من اهلها؛ اگر از جدایى و شکاف بین زن و شوهر بیم دارید یک داور از خانواده شوهر و یک داور از خانواده زن انتخاب کنید تا به کار آنان رسیدگى کنند.»[۲] روشن است که منظور از این داور، قاضى به معنى اصطلاحى نیست بلکه شخص عادى است که او را افراد خانواده به عنوان داور برمىگزینند. بنابراین لازم است در این محکمه صلح فامیلى، کسانى که براى قضاوت انتخاب مىشوند، بدانند که در مقام بسیار ارجمندى قرار گرفته و باید آنچه با عدالت و حکم خدا و تقوا هماهنگ است داورى نمایند.
روایت شده: دو کودک، خطى نوشته بودند به محضر امام حسن مجتبى (ع) رسیدند تا آن حضرت درباره بهتر بودن یکى از آنها قضاوت کند، در این هنگام على(ع) نگاهى به فرزندش امام حسن(ع) کرد و فرمود: «یا بنىّ انظر کیف تحکم فانّ هذا حکمٌ، و اللّه سألک عنه یوم القیامه؛ اى پسرجان! مراقب باش که چگونه قضاوت مىکنى، قطعاً این نیز بنوعى از قضاوت است، و خداوند در روز قیامت در مورد آن از تو بازخواست مىکند.»[۳]
به هرحال مسأله قضاوت از هرکس و در همه جا و در مورد هر شخصى از مسایل بسیار عمیق و دقیق و پرمسؤولیت است تا آنجا که امام صادق(ع) فرمود: «اىّ قاضٍ بین اثنین فاخطأ سقط ابعد من السّماء؛ هر کس که بین دو نفر قضاوت کند، ولى (بر اثر سهل انگارى) در قضاوت خطا کند، در عالم معنا گویى از فاصله دورتر از آسمان بر زمین سقوط کرده است.»[۴]
و پیامبر (ص) فرمود: «کسى که در مورد دو درهم، از روى ظلم قضاوت کند و بر اجراى آن اصرار نماید مشمول این آیه است: «و من لم یحکم بما انزل اللّه فاولئک هم الکافرون؛ کسانى که مطابق احکام نازل شده از سوى خدا قضاوت نکنند، آنها کافرند.[۵] و حضرت على (ع) به شریح قاضى فرمود: «قد جلست مجلساً لایجلسه الّا نبىّ او وصىّ نبىٍّ اوشقىٍّ؛ اى شریح! در جایگاهى نشستهاى که در آنجا جز پیامبر(ص) یا وصى پیامبر(ص) یا انسان تیره بخت در آن ننشیند.»[۶]
ابوحمزه ثمالى مىگوید امام باقر(ع) فرمود: یک نفر قاضى در بین بنى اسرائیل سالها قضاوت کرد، در آستانه مرگش به همسرش چنین وصیت نمود: «پس از مرگ مرا غسل بده و کفن کن، و جنازهام را در میان تابوت بگذار، و چهرهام را بپوشان، بعد خبر کن تا بیایند و جنازهام را بردارند.» او از دنیا رفت، و همسرش به وصیت او عمل کرد، پس از مدتى براى آخرین بار روپوش را از چهره شوهرش برداشت، تا آخرین بار به او بنگرد، ناگاه دید کرمى وحشت آور در بینى او فرو رفته و آن را مىخورد، هراسناک شد و روپوش را بر سرش افکند. مردم آمدند و جنازه قاضى را برداشته و بردند و به خاک سپردند، شب در عالم خواب، قاضى به نزد همسرش آمد از او پرسید آیا با دیدن آن کرم وحشت کردى؟ زن گفت: آرى، قاضى گفت: رازش این است، آن کرم کیفر یکى از گناهانم بود (که در عالم برزخ به سراغم آمده بود) و آن گناه این بود که هنگامى که در دنیا در دادگاه قضاوت مىکردم، روزى برادرت را از دور دیدم که با شخصى در حال نزاع و مرافعه است، و به سوى من مىآیند تا بین آنها قضاوت کنم، من در ذهنم خطور دادم که اى کاش حق با برادرت باشد و به نفع او قضاوت کنم، آنها آمدند و ادعاى خود را بیان کردند، پس از تحقیق دیدم به راستى حق با برادرت است، طبق حق به نفع او قضاوت کردم. این کرم کیفر گناه ذهنى من بود که چرا در ذهنم خطور دادم که کاش حق با برادرت باشد، در صورتى که ذهن قاضى باید کاملاً شفّاف باشد، من نباید قبل از اثبات حق چنین فکرى مىکردم و چنان حالتى مىداشتم.[۷]
امام صادق(ع) فرمود: «قاضیان چهار دستهاند، سه دسته آنها مشمول عذاب دوزخ هستند، و تنها یک دسته سزاوار بهشت مىباشند، اما آن سه دسته که مستوجب عذابند عبارتند از: اول کسى که از روى عمد و آگاهى قضاوت ناحق مىکند و دوم کسى که قضاوت ناحق مىکند ولى آگاهى به آن ندارد و سوم کسى که قضاوت به حق مىکند ولى از روى ناآگاهى اما آن دسته چهارم که اهل بهشتند آنهایى هستند که از روى آگاهى قضاوت به حق مىکنند.»[۸]
پاسخ به یک سؤال
هرگاه سؤال شود، اگر کار قضاوت این گونه دقیق و ظریف و پر خطر است، همین موجب مىشود که شایستگان از آن مقام پرهیز کنند در نتیجه کار قضاوت تعطیل شود، وانگهى روایات بسیارى در تمجید قضاوت به ما رسیده از جمله: امام صادق(ع) فرمود: «خیر النّاس قضاه الحق؛ برترین انسانها قاضىهایى هستند که به حق داورى مىکنند.»[۹] و حضرت على(ع) فرمود: «افضل الخلق اقضاهم بالحقّ؛ برترین انسانها کسى است که از همه بهتر بین مردم داورى مىکند.»[۱۰]
پاسخ آنکه: بین این دو دسته روایات هیچ گونه تعارضى نیست، روایاتى که از قضاوت و قاضى تمجید مىکنند، منظور آن قاضىاى است که بر اساس موازین اسلامى به طور کامل قضاوت مىکند، و همه آداب را رعایت مىنماید، ولى روایات دیگر که قضاوت کردن را خطرناک مىداند و به انسانها هشدار مىدهد، منظور قضاوتى است که از روى سهل انگارى و عدم انضباط اسلامى و یا از روى ناآگاهى باشد. در این راستا عالم بزرگ شیخ مفید( متوفى ۴۱۳ هـ.ق) مىنویسد: «قضاوت بین مردم داراى درجه عالى است، و شرایط مشکلى دارد، پس سزاوار نیست که هرکس آن را بپذیرد، مگر کسى که اطمینان دارد که به وظیفهاش عمل مىکند، و نیز باید او عالم به قرآن و ناسخ و منسوخ آن و عام و خاصش باشد، و محکم و متشابه قرآن را بشناسد، و شرط دیگرش این است که از سنّت نبوى و روایات اهل بیت(ع) و ناسخ و منسوخ آن، آگاه باشد، و نیز کسى که به لغت و کلمات و ادبیات عرب آگاهى داشته باشد، و از محرمات الهى پرهیز کند، و به دنیا بىعلاقه باشد و در انجام کارهاى شایسته کوشا، و از گناهان گریزان، و از هوسهاى نفسانى دورى گزیند، و به تقواى الهى حریص باشد.»[۱۱]
برهمین اساس حضرت على(ع) در عصر حکومت خود، وقتى که شریح را در مقام قضاوت ابقاء نمود، قضاوتهاى او را تحت نظارت خود قرار داد، و به او فرمود: «هرگونه قضاوتى که در مورد قصاص یا حدود یا حقى از حقوق مسلمین نمودى، حتماً باید حکم آن قبل از اجرا به نظر من برسد، و پس از تأیید من آن را اجرا کن.»[۱۲]
چند نمونه از جلوههاى رفتارى پیشوایان
روش و شیوه پیامبر(ص) و امامان (ع) و آموزههاى آنها در راستاى قضاوت آن چنان مسؤولانه، حساب شده و دقیق بود، که به راستى، موجب مىشد که حق به حق دار برسد، و از ستم ظالم جلوگیرى شود، و مدینه فاضله از ارزشهاى والاى اسلامى انسانى پدیدار گردد، به عنوان نمونه نظر شما را به موارد زیر جلب مىکنیم:
۱- هنگامى که در سال هشتم هجرت، پیامبر (ص) همراه لشگر اسلام وارد مکه شدند، و مکه را فتح نموده و تحت سیطره حکومت اسلامى درآوردند، در خانه کعبه بسته بود، و عثمان بن طلحه یکى از مشرکان کلیددار کعبه بود، پیامبر (ص) او را احضار کرد و کلید را از او گرفت، تا درون خانه کعبه را از لوث وجود بتها پاک سازد. عباس عموى پیامبر(ص) پس از انجام این مقصود، از پیامبر (ص) تقاضا کرد، با دادن کلید در کعبه به او، او را به افتخار کلید دارى کعبه مفتخر کند. پیامبر(ص) بر خلاف این تقاضا، پس از تطهیر درون کعبه از بتها، در خانه را بست و کلید را به عثمان بن طلحه داد. در حالى که این آیه را تلاوت مىفرمود: «انّ اللّه یأمرکم ان تؤدّوا الامانات الى اهلها، و اذا حکمتم بین النّاس ان تحکموا بالعدل؛ خداوند به شما فرمان مىدهد که امانتها را به صاحبانش برسانید، و هنگامى که میان مردم داورى مىکنید، از روى عدالت داورى کنید.»[۱۳] در این ماجرا گویا عباس مىخواست از موقعیت و نفوذ خود براى کسب مقام کلید دارى، که مقام برجستهاى بود، به خاطر اینکه عموى پیامبر(ص) است استفاده کند، ولى پیامبر(ص) با قضاوت عادلانه خود، پیشنهاد او را رد کرد، زیرا خداوند فرموده بود بر اساس عدالت داورى کنید.
۲- بانویى از قبیله بزرگى عمل منافى عفت مرتکب شده بود، با این که شوهر دار بود، به حکم اسلامى مىبایست سنگسار شود، پیامبر(ص) حکم او را صادر کرد، سران آن قبیله به محضر آن حضرت آمده و گفتند: ما در میان قبایل داراى شأن و مقام ارجمند هستیم، به این خاطر آبروى ما را حفظ کن، و این زن را سنگسار نکن، پیامبر(ص) پیشنهاد آنها را رد کرد، و با کمال قاطعیت بر اساس عدالت و تساوى قانون براى همه قضاوت نمود، و فرمود: «الخلق امام الحقّ سواءٍ؛همه مردم در برابر حق و قانون حق مساوى هستند.» نظیر این حادثه در مورد زنى از اشراف یهودیان خیبر رخ داد، آنها مىخواستند با ترفندهایى از حکم رسول خدا(ص) در اجراى رجم سرپیچى کنند، آن حضرت با نشان دادن حکم تورات که هماهنگ با حکم اسلام بود، ترفند آنها را خنثى کرده و حکم را اجرا نمود.»[۱۴]
۳- بانویى به نام فاطمه مخزومیه، که از قبیله بنى مخزوم بود دزدى کرد، و این موضوع براى پیامبر(ص) ثابت شد، و حکم آن قطع انگشتان دست راست او بود، سران این قبیله دیدند اجراى این حکم، بزرگترین سرشکستگى و سرافکندگى براى آن قبیله است، با هم به مشورت پرداختند، أسامه بن زید ندیم پیامبر(ص) را بهترین شخص تشخیص دادند، او را دیدند تا در محضر پیامبر(ص) شفیع گردد، اسامه به محضر آن حضرت آمد و اظهار شفاعت نمود، پیامبر(ص) خشمگین شده و با تندى به او فرمود: «اى اسامه! تو مىخواهى یکى از حدود الهى تعطیل شود، و براى تعطیل شدن قانون خدا، مىخواهى شفاعت کنى؟!» آنگاه آن حضرت در مسجد براى مسلمانان خطابهاى خواند از جمله فرمود: «مردمى که پیش از شما زندگى مىکردند از این رو به هلاکت رسیدند و شیرازه ملّیت آنان از هم گسیخت و پاره شد که هرگاه اگر در میان افراد صاحب نفوذى، دزدى یا خلافى مىشد، قانون حق اجرا نمىشد، ولى این قانون در مورد افراد ضعیف اجرا مىشد، سوگند به خدا اگر دخترم فاطمه(س) دزدى کند، دستش را قطع خواهم کرد.»[۱۵]
۴- حضرت على (ع) به شریح قاضى فرمود: «واس بین المسلمین بوجهک و منطقک و مجلسک حتّى لایطمع قریبک فى حیفک و لا ییأس عدوّک من عدلک؛ هنگام قضاوت در میان مسلمانان، مساوات در سخن گفتن و نگاه کردن و نشستن را رعایت کن، تا نزدیکانت در جانبدارى از حق خود، در تو طمعى نداشته باشند، و دشمنانت از داورى تو مأیوس نگردند.»[۱۶]
۵- پیامبر(ص) در ماه رمضان سال دهم هجرت، حضرت على(ع) را به عنوان مبلّغ اسلام، و قاضى براى داورى بین مردم به سوى یمن فرستاد، در حالى که آن حضرت در آن وقت ۳۳ سال داشت، آن حضرت به یمن رفت و چندماهى که در آنجا بود،آنچنان مردم را به سوى اسلام جذب کرد که نخست قبیله بزرگ همدان، سپس قبایل دیگر یکى پس از دیگرى مسلمان شدند، و این یکى از افتخارات ممتاز زندگى حضرت على(ع) است که باعث مسلمان شدن جمعیت بسیار گردید.[۱۷] در آنجا حضرت قضاوتهاى مختلف کرد، که همه مورد تأیید پیامبر(ص) واقع شد. در یکى از موارد بعضى از صاحبان نفوذ و افزون طلب که در برابر عدل على(ع) از سهمیه بیت المال مانند سایر مردم به طور مساوى گرفته بودند، به عنوان شکایت به محضر رسول خدا(ص) آمدند، در آن هنگام پیامبر(ص) براى انجام مراسم حجه الوداع در مکه بود، پیامبر(ص) به منادى خود دستور داد تا در برابر جوسازان ضد على(ع) چنین اعلام کند: ارفعوا السنتکم عن على بن ابیطالبٍ، فانّه خشنٌ فى ذات اللّه عزّ و جلّ غیر مداهنٍ فى دینه ؛ زبانهاى خود را درباره شکایت از على(ع) کوتاه کنید، زیرا او در امور مربوط به خدا (مقرّرات دین) قاطع و پرصلابت است، و اهل سازش و سهل انگارى نیست، شاکیان پس از شنیدن پیام پیامبر(ص) دم فرو بستند و مقام ارجمند على(ع) را در پیشگاه پیامبر(ص) دریافتند، و فهمیدند که هر کس در مورد على(ع) خردهگیرى کند، مورد خشم پیامبر(ص) خواهد شد.[۱۸] و در مورد دیگر شبیه مورد مذکور، پیامبر(ص) به شاکیان افزون طلب فرمود: «على (ع) هرگز ستم نکند و براى ستم آفریده نشده، بعد از من او صاحب ولایت است، و داورى او داورى صحیح مىباشد، و سخن او حق است، و هیچ کس جز کافر ولایت و قضاوت او را رد نکند، و هیچ کس جز مؤمن به ولایت و داورى او خشنود نشود. وقتى که مردم یمن این سخن را شنیدند، عرض کردند: «اى پیامبر خدا به حکم و قول تو رسول خدا (ص) در شأن على(ع) راضى شدیم.» پیامبر (ص) فرمود: «هو توبتکم ممّا قلتم؛ این اقرار، توبه شما از شکایت بى موردتان است.»[۱۹]
منابع:
- مستدرک الوسائل، ج ۳، ص ۱۹۷.
- سوره نساء، آیه ۳۵.
- تفسیر مجمع البیان، ج ۲، ص ۶۴.
- فروع کافى، ج ۷، ص ۴۰۸.
- همان؛ سوره مائده، آیه ۴۴. توجه به فرازى از عهدنامه مالک اشتر در مورد آداب و اهمیت قضاوت، کافى است که ما را به اوج مقام قضاوت و احتیاط و دقت در آن آشنا کند (نهج البلاغه ـ نامه ۵۳)
- وسائل الشیعه، ج ۱۸، ص ۷.
- فروع کافى، ج ۷، ص ۴۱۰.
- همان، ص ۴۰۷، کنزالعمّال، ج ۶، ص ۹۱.
- بحارالانوار، ج ۱۰۱، ص ۲۶۹.
- میزان الحکمه، ج ۸، ص ۱۸۷.
- مقنعه شیخ مفید، ص ۷۲۱.
- وسائل الشیعه، ج ۱۸، ص ۶ و ۱۵۵ و ۱۵۶؛ فروع کافى، ج ۷، ص ۴۰۷.
- سوره نساء، آیه ۵۸ ؛ تفسیر مجمع البیان، ج ۳، ص ۶۳.
- تفسیر مجمع البیان، ج ۲، ص ۴۲۴؛ جنگ و صلح در اسلام، ص ۴۴۸.
- روح الدین الاسلامى، ص ۳۹۹، اسلام و حقوق بشر، ص ۱۷۶.
- من لایحضره الفقیه، ص ۳۱۹.
- ارشاد شیخ مفید، ص ۳۱، کامل ابن اثیر، ج ۲، ص ۳۰۵.
- ارشاد شیخ مفید(ترجمه شده)، ج ۱، ص ۱۶۰؛ بحار، ج ۲۱، ص ۳۸۵
- فروع کافى، ج ۷، ص ۳۵۲.
- فرائد السّمطین، ج ۱، ص ۳۵۰ ؛ مناقب خوارزمى، ص ۸۰.
- الغارات، طبق نقل بحارالانوار، ج ۱۰۴، ص ۲۹۰.
[۱] – مستدرک الوسائل، ج ۳، ص ۱۹۷.
[۲] – سوره نساء، آیه ۳۵.
[۳] – تفسیر مجمع البیان، ج ۲، ص ۶۴.
[۴] – فروع کافى، ج ۷، ص ۴۰۸.
[۵] – همان؛ سوره مائده، آیه ۴۴. توجه به فرازى از عهدنامه مالک اشتر در مورد آداب و اهمیت قضاوت، کافى است که ما را به اوج مقام قضاوت و احتیاط و دقت در آن آشنا کند (نهج البلاغه ـ نامه ۵۳).
[۶] – وسائل الشیعه، ج ۱۸، ص ۷.
[۷] – فروع کافى، ج ۷، ص ۴۱۰.
[۸] – همان، ص ۴۰۷، کنزالعمّال، ج ۶، ص ۹۱.
[۹] – بحارالانوار، ج ۱۰۱، ص ۲۶۹.
[۱۰] – میزان الحکمه، ج ۸، ص ۱۸۷.
[۱۱] – مقنعه شیخ مفید، ص ۷۲۱.
[۱۲] – وسائل الشیعه، ج ۱۸، ص ۶ و ۱۵۵ و ۱۵۶؛ فروع کافى، ج ۷، ص ۴۰۷.
[۱۳] – سوره نساء، آیه ۵۸ ؛ تفسیر مجمع البیان، ج ۳، ص ۶۳.
[۱۴] – تفسیر مجمع البیان، ج ۲، ص ۴۲۴؛ جنگ و صلح در اسلام، ص ۴۴۸.
[۱۵] – روح الدین الاسلامى، ص ۳۹۹، اسلام و حقوق بشر، ص ۱۷۶.
[۱۶] – من لایحضره الفقیه، ص ۳۱۹.
[۱۷] – ارشاد شیخ مفید، ص ۳۱، کامل ابن اثیر، ج ۲، ص ۳۰۵.
[۱۸] – ارشاد شیخ مفید(ترجمه شده)، ج ۱، ص ۱۶۰؛ بحار، ج ۲۱، ص ۳۸۵
[۱۹] – فروع کافى، ج ۷، ص ۳۵۲.